ઈસ્લામાબાદમાં યોજાનારી શાંઘાઈ કોઓપરેશન ઓર્ગેનાઈઝેશન (એસસીઓ)ની પ્રાદેશિક સમિટમાં ભાગ લેવા માટે પાકિસ્તાન ભારતને આમંત્રણ આપશે. આ વર્ષે પાકિસ્તાન ઓક્ટોબરમાં શાંઘાઈ કોઓપરેશન ઓર્ગેનાઈઝેશનની યજમાની કરવા જઈ રહ્યું છે. હાલમાં તેઓ કોન્ફરન્સની તૈયારીમાં વ્યસ્ત છે. ભારતના વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી આગામી એસસીઓ બેઠકમાં ભાગ નહીં લે તેવી અટકળો વચ્ચે પાકિસ્તાનના સંરક્ષણ મંત્રી ખ્વાજા આસિફે એક ખાનગી ચેનલ પર આ નિવેદન આપ્યું છે.
જ્યારે રક્ષા મંત્રી ખ્વાજા આસિફને પૂછવામાં આવ્યું કે શું પાકિસ્તાન એસસીઓ સમિટમાં ભારતીય વડાપ્રધાનને આમંત્રણ આપશે? આના પર આસિફે કહ્યું, હા, તેમાં ચોક્કસપણે કોઈ શંકા હોવી જોઈએ નહીં. આસિફે એમ પણ કહ્યું કે ભારતે જુલાઈ ૨૦૨૩માં પ્રાદેશિક સમિટની યજમાની કરી ત્યારે તત્કાલિન વિદેશ મંત્રી બિલાવલ ભુટ્ટો ઝરદારીને આમંત્રણ આપ્યું હતું.
શાંઘાઈ કોઓપરેશન ઓર્ગેનાઈઝેશન (એસસીઓ) એ યુરેશિયન રાજકીય, આથક, આંતરરાષ્ટ્રીય સુરક્ષા અને સંરક્ષણ સંસ્થા છે. જો કે તેની સ્થાપના વર્ષ ૨૦૦૧માં ચીન અને રશિયા દ્વારા કરવામાં આવી હતી, જે હવે વિશ્ર્વની સૌથી મોટી પ્રાદેશિક સંસ્થા બની ગઈ છે. ૯ જૂન ૨૦૧૭ના રોજ અસ્તાનામાં ઐતિહાસિક સમિટમાં ભારત અને પાકિસ્તાન સત્તાવાર રીતે ર્જીઝ્રંમાં સંપૂર્ણ સભ્યો તરીકે જોડાયા હતા.એસસીઓ યુરેશિયાના લગભગ ૮૦% વિસ્તાર અને વિશ્ર્વની ૪૦% વસ્તીને તેની સરહદોની અંદર આવરી લે છે.
એસસીઓના ૯ સભ્ય દેશો છે – ચીન, ભારત, પાકિસ્તાન, કઝાકિસ્તાન, કિગસ્તાન, તાજિકિસ્તાન, ઈરાન અને ઉઝબેકિસ્તાન. ઈરાન વર્ષ ૨૦૨૩માં તેનું સભ્ય બન્યું. અફઘાનિસ્તાન, બેલારુસ અને મંગોલિયા નિરીક્ષકનો દરજ્જો ધરાવે છે. સંસ્થાના વર્તમાન અને પ્રારંભિક સંવાદ ભાગીદારોમાં અઝરબૈજાન, આર્મેનિયા, ઇજિપ્ત, ક્તાર, તુર્કી, સાઉદી અરેબિયા, સંયુક્ત આરબ અમીરાત, માલદીવ, નેપાળ અને શ્રીલંકાનો સમાવેશ થાય છે.
એસસીઓ દેશો વિશ્ર્વના જીડીપીમાં ૨૦ ટકા હિસ્સો ધરાવે છે. વિશ્ર્વના ૨૦ ટકા તેલ ભંડાર આ દેશોમાં છે.એસસીઓનું કહેવું છે કે તેનો એક મહત્વનો ઉદ્દેશ્ય ’ત્રણ અનિષ્ટો’ એટલે કે આતંકવાદ, અલગતાવાદ અને ઉગ્રવાદ સામે લડવાનું છે. યુકે સ્થિત ફોરેન અફેર્સ થિંક ટેંક, ચથમ હાઉસની એનેટ બોર અનુસાર, ચીન પોતે જ તેના ઉત્તર-પશ્ર્ચિમ શિનજિયાંગ ક્ષેત્રમાં અલગતાવાદના કોલને કારણે સંગઠનના લક્ષ્યોને હાંસલ કરવાના માર્ગમાં ઉભું છે. ચીનના આ વિસ્તારમાં ઉઇગુર મુસ્લિમ રાષ્ટ્રવાદીઓએ સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં સ્વતંત્ર શિનજિયાંગ અથવા પૂર્વ તુર્કીસ્તાનની માંગ કરી છે. ચીન આ માટે ઉભા થયેલા આતંકવાદીઓને દબાવવા માંગે છે. તે મુસ્લિમ છે અને વંશીય રીતે તુર્કી મૂળનો છે.
રશિયા પણ ઇસ્લામિક સ્ટેટ-ખોરાસાન અને હિઝબુત તહરિર જેવા ઇસ્લામિક આતંકવાદી સંગઠનોને રોકવામાં રસ ધરાવે છે. રશિયા ઈચ્છે છે કે આ સંગઠનો તેની ધરતી પર હુમલો ન કરે.એસસીઓએ આ પડકારોનો સામનો કરવા માટે ’પ્રાદેશિક આતંકવાદ વિરોધી માળખું’ તૈયાર કર્યું છે. આ અંતર્ગત આતંકવાદ વિરોધી ગતિવિધિઓ કરવા માટે ગુપ્ત માહિતીની આપ-લે થાય છે.
ચીન એસસીઓને મય એશિયામાં તેના વેપાર સંબંધોને વિસ્તૃત કરવાના માર્ગ તરીકે પણ જુએ છે. ચીન કઝાકિસ્તાન જેવા દેશો પાસેથી વધુને વધુ તેલ અને ગેસ ખરીદવા માંગે છે. તેમણે અહીંથી તેલ અને કુદરતી ગેસનો પુરવઠો મેળવવામાં સફળતા મેળવી છે. ચીન તેના ’બેલ્ટ એન્ડ રોડ ઇનિશિયેટિવ’ દ્વારા પશ્ર્ચિમી દેશો સાથે જે સંપર્કો સ્થાપિત કરવા માંગે છે તે આ મય એશિયાઈ દેશોમાંથી જ પસાર થશે. ચીન તેની નિકાસ માટે રશિયન રેલ્વે પર નિર્ભર છે. આવી સ્થિતિમાં, તે સમગ્ર મય એશિયામાં એક રેલ નેટવર્ક બનાવવા માંગે છે જે તેના માલસામાનને ઈરાનમાં સમુદ્ર સુધી પહોંચાડવામાં મદદ કરશે.
ભારતનો ચીન અને પાકિસ્તાન સાથે લાંબા સમયથી સરહદ વિવાદ ચાલી રહ્યો છે. આ મુદ્દે ચીન અને ભારત વચ્ચે અનેક રાઉન્ડની બેઠકો થઈ ચૂકી છે. અરુણાચલ સરહદે ચીન સાથે અને પીઓકેે લઈને પાકિસ્તાન સાથે ભારતના સંબંધો ખૂબ જ ચુસ્ત છે.
દિલ્હી યુનિવસટીના આસિસ્ટન્ટ પ્રોફેસર ડૉ. રાજીવ રંજન ગિરી કહે છે કે ભારત સાથે પાકિસ્તાનના પોતાના મુદ્દા છે, જે દ્વિપક્ષીય છે. પાકિસ્તાન ર્જીઝ્રંનું અયક્ષપદ ધરાવે છે, તેથી તે તેના બહુપક્ષીય ઉદ્દેશ્યોને આગળ વધારવા માટે મજબૂર છે. તેથી જ રક્ષા મંત્રી આ નિવેદન આપી રહ્યા છે.એસસીઓના ઘોષિત ઉદ્દેશ્યોમાંથી એક આતંકવાદ સામે માળખું બનાવવાનું છે. આ માટે એસસીઓપાસે પ્રાદેશિક આતંકવાદ વિરોધી માળખું નામનું કાયમી માળખું છે. ભારત અને પાકિસ્તાન બંનેએ તેના પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે.
રાજીવ રંજનનું કહેવું છે કે પાકિસ્તાનની રાજનીતિ પર પણ સેનાનો પ્રભાવ રહ્યો છે. પાકિસ્તાનમાં ઘણા કિસ્સાઓમાં, આર્મી ચીફના નિર્ણયો વડા પ્રધાન અને સરકારના નિર્ણયો કરતાં વધુ હોય છે. આવી સ્થિતિમાં સવાલ એ પણ ઊભો થાય છે કે શું પાકિસ્તાનના રક્ષા મંત્રી દ્વારા ભારતીય પીએમને ફોન કરવો પ્રતીકાત્મક છે? જો કે, ચીન તેના પોતાના સંગઠન માટે ખતરો બની રહ્યું છે કારણ કે તેનો તમામ દેશો સાથે સરહદી વિવાદ છે. આવી સ્થિતિમાં પીએમ મોદીને ફોન કરવો પણ આ સંગઠનને બચાવવાનો પ્રયાસ હોઈ શકે છે.
ડૉ. રાજીવ રંજન ગિરીનું કહેવું છે કે આ પ્રકારની કોન્ફરન્સ માત્ર નેતાઓને મળવાની જ નહીં પરંતુ કોઈપણ મોરચે ચર્ચા શરૂ કરવાની પણ તક છે. જો પીએમ મોદી પાકિસ્તાનના રક્ષા મંત્રીના આમંત્રણ પર ઈસ્લામાબાદ જાય છે, તો બેઠક દરમિયાન કેટલીક અન્ય બાબતો પણ થઈ શકે છે, જેનાથી બંને દેશો વચ્ચેના સંબંધો પુન:સ્થાપિત થઈ શકે છે. પાકિસ્તાનના પૂર્વ વડાપ્રધાન નવાઝ શરીફ ૨૦૧૪માં નરેન્દ્ર મોદીના શપથ ગ્રહણમાં સામેલ થયા હતા. ૨૦૧૫માં તત્કાલિન ભારતીય વિદેશ મંત્રી સુષ્મા સ્વરાજ બે દિવસની મુલાકાતે પાકિસ્તાન ગયા હતા. તે જ સમયે વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી પણ ડિસેમ્બર ૨૦૧૫માં અચાનક પાકિસ્તાન પહોંચી ગયા હતા.
એસસીઓનો ઉદ્દેશ્ય સભ્ય દેશો વચ્ચે વિશ્ર્વાસ અને પડોશી વર્તન વધારવાનો છે. તકનીકી, સાંસ્કૃતિક, આથક અને રાજકીય સ્તરે સહકાર વધારવો. પરિવહન, પર્યાવરણ સંરક્ષણ, શિક્ષણ, ઉર્જા અને પ્રવાસન જેવા ક્ષેત્રોમાં સહકારને પ્રોત્સાહન આપવું. યુરેશિયન ક્ષેત્રમાં સુરક્ષા, સ્થિરતા અને શાંતિનું સ્તર વધારવામાં આવશે. તેનો અન્ય મહત્વનો હેતુ લોકશાહી અને નિયમો આધારિત વૈશ્ર્વિક આથક અને રાજકીય વાતાવરણના નિર્માણને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે. એસસીઓનો મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય સભ્ય દેશો વચ્ચે શાંતિ, સુરક્ષા અને સ્થિરતા જાળવી રાખવાનો છે.